“وقتی رنگین کمان را در آسمان می بینم، قلبم به طپش در می آید. وقتی من به دنیا آمدم، قوس و قزح در آسمان چنین بود؛ حالا که من مردی بالغ هستم، شکوه آن را همچون گذشته می بینم؛ وقتی پیر شدم، زیبائی رنگین کمان همچنان در آسمان خواهد بود و بعد از مرگ من هم این حماسه زیبائی خود را حفظ خواهد کرد”.
این عبارات از ویلیام وردزورث شاعر متفکر انگلیسی است که جلوه ی رنگین کمان را بیان می نماید. اما به روایت کتاب آسمانی حضرت نوح، خانواده و یاران و اغنام و احشام آن ها به مدت ۱۵۰ روز در کشتی روی آب های بیکران دریا آرمیده بودند و خدا بعد از نزول باران و وقوع سیل، هلال درخشان و رنگارنگ عظیمی را در آسمان پدیدار ساخت و این نشانه ی مناسبی بین خدا و مخلوقات زنده و نسل های انسان می باشد.
خدا به حضرت نوح گفت: من کمانم را در ابر نهادم و آن نشانه ی مسالمت بین من و زمین است.
شاید هیچ پدیده ای مانند قوس و قزح چنین برای انسان خیال انگیز نباشد. هزاران سال است که رنگین کمان به عنوان نعمت خدا در افسانه ها و میتولوژی (اسطوره شناسی) آمده است و استفاده ی هنری از این پدیده ی بدیع در توصیف فرهنگ ها و فولکلورهای جهان آکنده است. هنرمندان در طی قرون و اعصار، آن را مدل نقاشی و الهام بخش هنر خود قرار داده اند؛ رنگین کمان در شعر و نثر، ذوق آفرین ادیبان بوده است.
رنگین کمان افسانه ای
رنگین کمان از نظر ایتالیائی ها ( هلال درخشان) است. طوایف شمال آفریقا از آن به عنوان عروس خدا نام می برند و مورد ستایشش قرار می دهند. قوس و قزح از نظر ژاپنی ها (پل معلق آسمان) لقب دارد و هندیان آن را خدای ایندرا، کمان خدا می نامند. در اساطیر یونان از رنگین کمان به عنوان ایریس خدای جوهر فردا (الهه ی رنگین کمان) که ابر را با آب رودخانه ها و دریاچه ها در آمیخته و موجب برکت در زمین و آبادانی و زراعت می شود یاد می گردد. در زمان قدیم ایریس شاخص رنگین کمان است و از نظر زارعان مقدس در میتولوژی بابلی ها رنگین کمان سمبل باران و خیر و برکت در زمین بود.
نوار رنگی قوس و قزح در ادوار مختلف نشانه ی زیبائی و برکت و لطف خدا بر بندگان خود بوده است. در فرهنگ اروپائی انحنای پایینی رنگین کمان (ظرف طلا) نشانه شگون و برکت است و این افسانه در امکان دسترسی به منابع آب که حیات جهان را در گرو دارد عنوان شده است. افسانه ای فرانسوی مبین این است. مروارید اسرار آمیز آسمان منتظر باریدن و ثمر دادن به خواهندگان آن است.
با وجود این ها بسیاری از مردم عملاً از رنگین کمان وحشت داشته به آن به نظر تهدید و ارعاب می نگریستند که زندگیشان را در معرض خطرات قرار می داد. بعضی فرهنگ های اروپای شرقی قوس و قزح را به عنوان مار عظیم الجثه ای می دانند که آب ها را از دریاها و رودخانه های زمین کشیده، حتی گاهی اطفال را به طرف آسمان جذب می کند.
اساطیر زولو در آفریقا داستان های زیادی درباره افراد و احشام آن ها که بلعیده شده و هیچگاه دیده نشده اند دارد. دانش قوس و قزح هم به خیال انگیزی آن افسانه ها است.
پدیدار شدن رنگین کمان
در سال ۱۶۳۷ فیلسوف فرانسوی و ریاضیدان معروف رنه دکارت ابتدا با استفاده از محاسبه ی ریاضی مشخص نمود به چه علت رنگین کمان از زاویه ی ۴۲ درجه دیده می شود. آزمایش و مشاهده دکارت او را به تفکر واداشت. او می خواست دریابد وقتی پرتوی خورشید وارد حوزه ی قطرات آب معلق در فضا گردد و از میان آن ها در حالت تابندگی بگذرد سپس بیرون آید، کمان رنگین در آسمان پدیدار میگردد. ۳۵ سال بعد آیزاک نیوتن این سوال قدیمی را که چگونه قوس و قزح تشکیل می شود مطرح ساخت و ثابت شد وقتی نور خورشید از میان قطرات باران بگذرد مطابق قانون شکست نور، نور سفید تجزیه شده و هفت رنگ در هلال زیبای قوس و قزح نمایان می گردد. قطرات باران مانند طیف و منشور عمل می نمایند، نور سفید شکسته شده و رنگ های مختلف را بارز می سازد، این پرتو دارای زاویه های مختلف بازتاب بوده با تجزیه ی نور هر یک از الوان هفتگانه (بنفش، نیلی، آبی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز) را آشکار می سازد.
وقتی خورشید به افق نزدیک می شود بزرگترین نوع قوس و قزح تشکیل می گردد. بنابراین بهترین نوع قوس و قزح اوایل صبح یا حوالی غروب به وجود می آید. هرچه خورشید بالاتر رود رنگین کمان کوچک تر می شود، اگر خورشید بالاتر از ۴۲ درجه قرار گیرد کمان ظاهر نخواهد شد. اگر نظاره کننده در بالا باشد، مثلاً در سفینه ی فضایی باشد، رنگین کمان را به همان صورت که قرار گرفته نمی تواند ببیند. علتش این است که از یک زاویه نمی توان رنگین کمان را با بعد مساوی دید. به هر حال آنان عملاً انکسار نور و انعکاس آن را از خلال قطرات باران مشاهده می نمایند.
رنگین کمان مهتاب
شاید همه ندانند که ماه نیز مانند زمین می تواند در فضایش رنگین کمان بسازد. اما قوس و قزح در هاله ی ابری ماه می تواند ایجاد شود. در پرتوی قرص تمام ماه در شب ها، امکان دیدار قوس و قزح وجود دارد. در این زمان رنگ کمان مانند ساعات روز است اما چشم انسان در تراکم پایین نور قادر به دیدن آن نیست. به هر حال با نظاره ی دقیق تر می توان رنگین کمان را در پرتو تابش ماه در نوار های خاکستری و سفید دید.
