شطرنج یکی از بازی های علمی و بسیار شیرینی است که در جهان متمدن طرفداران بسیاری دارد و هر سال عده زیادی در مسابقات ملی و بین المللی شطرنج شرکت می کنند. در بسیاری از کشور ها کوشش می شود تا جوانان را نسبت به این بازی علاقه مند سازند و آن ها را به فرا گرفتن و بازی کردن آن تشویق نمایند.
در ایران یا هندوستان؟
شطرنج یکی از بازی های بسیار قدیمی است که برای اولین بار در کشور های آسیایی (ایران یا هندوستان) به وجود آمده و با گذشت سالیان بسیار، امروز از بازی های متداول جهان است.
درباره ی تاریخ پیدایش شطرنج و محل دقیق آن اطلاعات کامل و کافی در دست نداریم. محققین مختلف هر یک، ملتی از ملل شرق را مبدع شطرنج می دانند و برخی نیز شخصیت های به خصوصی را به عنوان مخترع شطرنج ذکر می کنند که از جمله آن ها می توان به سلیمان نبی، خشایار شاه و ارسطو اشاره نمود. ولی بیشتر این نظریات بر دلایل محکم استوار نیست و بسیاری از آن ها فقط یک حدس است. یکی از محققین به نام بلانه در مقاله ای به نام “شطرنجِ ایران” (لندن – سال ۱۸۵۰)، شطرنج را اختراع ایرانیان می داند که بعد ها به هندوستان برده شده و پس از سال های متمادی به عنوان یک بازی جدید به ایران باز گردانده شده است. از مجموع نظریات مختلفی که درباره ی شطرنج ذکر می شود، باید گفت نظریاتی که هندوستان را میهن و خاستگاه اصلی شطرنج می شناسد، مقبول تر از همه است و نسبت به نظریات دیگر دلائل بیشتری اقامه می نماید. از جمله طرفداران این نظر، سر ویلیام جونز را می توان نام برد. وی در مقاله ای که در قرن هجدهم میلادی در این باره نوشته است تأکید می کند که بازی شطرنج از زمان های بسیار قدیم در سرزمین هند وجود داشته است و آن را به نام شاتورانگا می شناخته اند. شاتورانگا، چهار آنگا یا چهار رکن ارتشی است که ارکانش عبارت بودند از فیل، اسب، ارابه ها و سرباز های پیاده.
یکی از حکمای هند به جونز گفته بود که توضیحاتی درباره ی شطرنج در کتاب های قدیمی هند نوشته شده است و با استناد به این اظهارات باید گفت که بازی شطرنج چهار تا پنج هزار سال سابقه ی تاریخی دارد؛ با وجود این، جونز اعتراف می کند که او در میان آثار براهمه ی هند نتوانسته است مطلبی درباره شطرنج بیابد و قسمتی از نظریه ی او بر پایه ی خود ایرانیان نهاده شده است.
طبق اظهار نویسنده، این بازی به نام شاتورانگا در حدود قرن ششم میلادی از هندوستان به ایران آمد و در ایران طبق لهجه ی محلی شترنگ نامیده شد و پس از استیلای اعراب حرف گ تبدیل به ج گشت وسپس نام معرب شطرنج مجددا وارد لهجه های مختلف زبان هندی شد و در میان آن ها نیز کلمه ی شطرنج جای نام سابق این بازی را گرفت. برخی دیگر از محققین در تأیید این نظریه به ریشه ی هندی نام بازی و نام بعضی از مهره ها اشاره دارند. مثلاً یکی از آنان تأکید می نماید که بازی شطرنج برای ایرانیان و اعراب کاملاً بیگانه و بدون معنی است در حالی که اشتقاق آن از کلمه ی شاتورانگای هندی کاملاً منطقی و قابل اثبات است.
بزرگمهر پس از حل بازی شطرنج بازی دیگری به نام نَرد اختراع نمود و آن را به هندیان عرضه داشت تا سِرّ آن بازی را حل نمایند، به قول حکما این بازی جدید بیش از شطرنج با واقعیت زندگانی تطبیق می نماید زیرا برای سرنوشت نیز نقشی در آن پیش بینی شده و مهارت بشر فقط در حدود امتیاز و میدان عملی است که سرنوشت (مهره های نقطه دار کعبتین) در اختیار او می گذارند.
درباره ی تاریخچه ی پیدایش شطرنج فردوسی داستانی در شاهنامه نقل می کند که خالی از لطف نیست. طبق توضیح شاهنامه، از سرزمین هند، دو شاهزاده به نام های “طلحند” و “گو” زندگی می کردند. دو شاهزاده بر تاج و تخت پسر عموی یکدیگر برخاستند. هنگامی که دو لشگر در برابر یکدیگر صف آراسته و آماده ی نبرد بودند، گو برادر را به ترک جنگ دعوت کرد ولی طلحند نصیحت برادر را نپذیرفت و جنگ را آغاز نمود. در میدان جنگ، طلحند در پشت پیل بدون آن که کسی به او آسیبی برساند، دیده از جهان فرو بست. گو برای تبرئه ی خود در برابر مادر که او را متهم به برادر کشی نموده بود، همه ی فرزانگان را گرد آورد تا به را ز این کار بیندیشند. دانشمندان همه شب به داستان وقایع میدان جنگ گوش فرا دادند و چون صبح شد، جهان دیدگان آبنوس خواستند و بر آن، صحنه ی نبرد را مجسم نمودند و دو لشگر از ساج و عاج تراشیدند و به کمک آن، صحنه جنگ و فوت طلحند را به مادر وی باز گفتند. آن روز این صحنه و این مهره ها، سرگرمیِ تسلی دهنده ای برای مادر طلحند گردید.
و فردوسی در آخر این داستان می گوید:
سر آمد کنون بر من این داستان
کــه بشــنـودم از گـفتـه باســتـان
شطرنج در میان اعراب
بازی شطرنج به وسیله ی ایرانیان در میان اعراب راه یافت و به وسیله ی اعراب به اروپا برده شد. البته معلوم نیست که شطرنج به طور مشخص در چه تاریخی به اروپا برده شده است، اما حدس می زنند که این امر در حدود قرن دهم میلادی صورت گرفته باشد.
درباره ی طریقه ی اشاعه ی شطرنج در اروپا نیز اطلاعات زیادی نداریم. به نظر عده ای، برای اولین بار اسپانیایی ها آن را از اعراب آموختند و یا ایتالیایی ها از راه حکومت بیزانس (رُم شرقی) آن را فرا گرفتند و از آن جا این بازی به فرانسه و شمال اروپا و انگلستان برده شد. عده ای نیز عقیده دارند که جنگجویان اروپایی که در جنگ های صلیبی شرکت داشتند، این بازی را برای اولین باز از اعراب آموختند و به اروپا بردند. ولی این نظر چندان صحیح به نظر نمی رسد، زیرا طبق برخی از مدارک، شطرنج را در ایتالیا قبل از اولین جنگ صلیبی می شناختند.
شاه که امروزه در شطرنج متداول است، از حدود قرن ۱۶ میلادی به وسیله ی اروپاییان به این بازی اضافه شد. در سابق شاه به جای قلعه رفتن می توانست از سه یا چهار خانه جهش کند. نام وزیر نیز در اروپا دستخوش تغییر شد و حتی جنسیت آن را هم عوض کردند. در شطرنجِ قدیمِ ایران این مهره فرزین و یا فرزن نامیده می شد که به معنی مشاور، وزیر و یا سردار بود. این واژه در لاتین به صورت فرزیا و فرسیا در آمد و فرانسوی ها آن را به صورت فیرس، فیرژو (و به نظر برخی ها ویرژو) به معنای “مقدسه” تغییر دادند و اگر این نظر درست باشد باید گفت که از این جا این مهره در اروپا به صورت مؤنث در آمد؛ وزیر (و به اصطلاح اروپاییان ملکه)، یکی از ضعیف ترین مهره ها بود و فقط یک خانه حرکت می کرد و به نظر می رسد که آزادی عملی که امروز این مهره دارد در حدود قرن پانزده به آن داده شده است.
حرکت فیل نیز قبلا محدود بود و فقط دو خانه (به صورت اریب) حرکت می کرد. اما امروز هر چند خانه که به طور اریب در مقابلش باز باشد می تواند حرکت کند. این مهره را ایرانیان پیل می نامیدند و اعراب آن را فیل یا الفیل تلفظ می نمودند و بعد ها آثاری از این طرز تلفظ یا اشتقاقات آن در بازی های اروپایی باقی مانده است. پیاده ها که امروز در اولین حرکت می توانند به یکباره دو خانه به جلو بروند، قبلا بیش از یک خانه نمی توانستند حرکت کنند. گویا حرکت های دو مهره ی رخ و اسب تغییر نکرده است و در روزگار قدیم نیز حرکت امروز را داشته اند. خانه های صحنه شطرنج که تعداد آن ۶۴ است از حدود قرن ۱۳ میلادی به دو رنگ مختلف رنگ می شد و قبلاً خانه ها به یک رنگ بود و چندان با یکدیگر اختلافی نداشت.
در اروپا، برای اولین بار در اسپانیا و فرانسه، استادان بزرگ شطرنج به وجود آمدند و روش های مخصوص بازی ابتکار شد. بعد ها تعداد استادان بزرگ شطرنج در کشور های اروپایی افزایش یافت و بسیاری از آن ها سبک های مختلفی در بازی داشتند که به نام خود ایشان مشهور است.
امروزه مسابقات شطرنج در جهان رواج بسیاری دارد. یکی از انواع این مسابقات، نبرد یک نفر با چند نفر به صورت همزمان است، یعنی یک قهرمان در مقابل چندین نفر که هر کدام صفحه ی شطرنج جداگانه ای در مقابل خود دارند بازی می کند و چندین بازی را اداره می نماید. قهرمانان شطرنج توانسته اند در برابر ۴۵ رقیب هم زمان، بدون مراجعه به صحنه و فقط از روی ذهن و حافظه بازی کنند!
تصویر زیر یک نقاشی قدیمی را نشان می دهد که در آن یک نفر به طور همزمان با تعداد زیادی شطرنج بازی می کند:
منم شنیده بودم شطرنج اصلش واسه ایرانیاس.متن جالبی بود
متن عالی بود کمکی خوبی کرد.
من در آلمان دانش جو هستم و باید در مورد شطرنج یه کنفرانس برگذار کنم خواهشا منبع متن تان را بنویسید. از چه کتابی یا چه سایتی ممنون
Danke Sehr, Es war sehr nützlich
با سلام و سپاس از توجه شما،
متن از یک دانشنامه ی قدیمی استخراج شده است.