حکایت پرماجرای شطرنج

شطرنج در دنیای امروز از چنان اهمیت و اعتباری برخوردار است که  می توان آن را در کنار سایر علوم قرار داد. بنابراین جای شگفتی نیست اگر در کشور های متمدن شطرنج بازان را به دیده ی نوابغ و افراد استثنائی می نگرند و حتی به آنان درجات عالی علمی اعطا می کنند. از این رو زندگی مرفهی داشته و با فراغت کافی به شطرنج می پردازند. تا جایی که برخی از آنان کاری جز شرکت در مسابقات بین المللی ندارند.

اکنون هر ساله در سطح بین المللی مسابقات شطرنج به صورت های مختلف، از جمله انفرادی، تیمی، زنان، دانشجویان و حتی نابینایان برگزار می شود. با یک نگاه کلی می توان دریافت که پیشرفت یک کشور با توسعه و نفوذ شطرنج چندان با هم بی رابطه نیستند.

جای تأسف است که در برخی از کشورهای عرب هنوز آن چنان که باید، این هنر جایگاه خود را نیافته است و تأسف بار تر زمانی است که بدانیم شطرنج دوران رشد و شکوفایی خود را در سایه ی تمدن اسلامی گذرانده و جهان این هنر رفیع را از مسلمانان آموخته است.

اسامی شطرنج بازانی چون صولی، ماوردی و علاءالدین تبریزی معروف به خواجه علی، در تاریخ مؤید این مدعاست.

تذکر این نکته ضروری است که بسیاری هنوز شطرنج را در ردیف بازی هایی چون ورق، دومینو و … به حساب می آورند. حتی گاه در میان تحصیل کرده ها نیز یک چنین تلقی از شطرنج دیده می شود. حال آن که شطرنج پیش از آن که یک سرگرمی و یک بازی باشد، یک ورزش فکری و یک هنر است.

 تاریخچه

سفر طولانی شطرنج از چین آغاز شد. از هند، ایران، مصر و آندولس گذشت و طی جنگ های صلیبی به اروپا راه یافت. طبق روایتی دیگر، شطرنج پس از اختراع در چین به رومیان رسید و عرب ها در جنگ های صدر اسلام آن را از رومیان آموختند. اما آن چه مسلم است ایرانیان قبل از اعراب شطرنج را می شناخته اند.

به گفته ی لئوپولد دوسوسور، شطرنج را چینیان در قرن دهم قبل از میلاد اختراع کردند و پادشاهان چین بدان عشق می ورزیدند؛ برخی آن را به هوانگ شنگ حاکم چینی منصوب کرده اند. او شطرنج را طی محاصره ی شهر شن سی در اردوگاه خود اختراع کرد تا سربازانش را در اثنای محاصره ی طولانی سرگرم نگه دارد و آن را جوک-جو-هانک-کی نامید که به معنای دانش جنگ است.

برخی از مورخان شطرنج را به صصة بن داهر هندی نسبت می دهند که در اوایل قرن ششم میلادی می زیسته است. گفته می شود که وی شطرنج را پس از اختراع نرد توسط یکی از پادشاهان ساسانی اختراع کرد و آن را به درگاه خسروی ایران عرضه داشت. پادشاه ساسانی خواست تا وی را پاداشی دهد و از او خواست که تقاضایش را بیان کند. صصة در خواست دانه ای گندم نمود و آن را در اولین مربع صفحه ی شطرنج قرار داد. سپس از پادشاه خواست که در مربع های بعدی هر بار به تعداد دو برابر دفعه ی قبل گندم قرار دهد، تا مربع آخر؛ پس از محاسبه معلوم گشت که مقدار گندم مورد تقاضای حکیم نه تنها از محصول گندم یک ساله هندوستان بیشتر است بلکه تمام محصول گندم کره ی زمین نیز کفاف نمی دهد!

یعقوبی فضائل کشور هند را سه چیز برشمرد: کلیله و دمنه، شطرنج و ۹ عدد تشکیل دهنده ی اعداد حسابی. در سال ۱۷۵۹ اویلر، ریاضیدان سوئیسی، مسئله ای را مطرح کرد که حکمای برهمن هند آن را دو هزار سال پیش بیان کرده بودند و آن، حرکت دادن یک اسب در ۶۴ خانه ی شطرنج بود به نحوی که از هر خانه بیش از یک بار عبور نکند و در نهایت به خانه ای که از خانه ی اول تنها یک حرکت فاصله دارد بازگردد. صفی الدین حلی این مسئله را در دیوانش به صورت شعر درآورده است!

عده ای معتقدند شطرنج و نرد در مقابل هم و بر اساس بحث جبر و اختیار به وجود آمده اند. اینان می گویند نرد نشان دهنده ی قهری بودن افعال انسان است و این خداوند است که بر افعال انسان تواناست. نرد را به مثابه زمان و مکان و ۳۰ مهره ی آن را روزهای یک ماه در نظر گرفته اند و این ۳۰ مهره را بر اساس نقصان و پر شدن ماه به دو قسمت کرده اند. مهره های سیاه نشانگر شب ها و مهره های سفید صبح های هر ماه هستند. تعداد خانه ها را نیز به تعداد ساعات شبانه روز یعنی ۲۴ ساعت قرار داده اند. تاس ها نشانگر اقسام سه گانه ی زمان (گذشته، حال و آینده) و تعداد سطوح هر تاس مبین جهات شش گانه یعنی چپ، راست، جلو، عقب، بالا و پایین هستند و جمع دو عدد در دو سطح مقابل همدیگر در تاس برابر با روز های هفته یعنی ۷ است (۱ در مقابل ۶، ۲ در مقابل ۵ و …). زمانی که بازیکن تاس می ریزد، مجبور به قبول سرنوشتی است که برایش مقرر شده و این جبر است.

مخترعین شطرنج، جبر را به توان حرکت هر مهره در شطرنج و قرارداد های وضع شده تشبیه نموده اند و اختیار را به تیزهوشی و درایت فرد مربوط می دانند. یعنی قدرت و اختیار بنده بر قدرت باری تعالی افزوده می شود و به موفقیت و پیروزی می انجامد. ایشان شاه را به نفس، وزیر را به عقل و رُخ ها را به جناح های دو طرف لشگر تعبیر می کنند. آن گاه فیل ها و اسب ها را در این میان قرار داده اند و سربازان را به مثابه مردان پیاده گسیل نموده اند و برای هر مهره بر حسب قدرت و اختیارش حرکتی وضع کرده اند. در این بازی، پیروزی با اسارت شاه به دست می آید هر چند وزیر (عقل) و رخ ها (جناحین) و بقیه ی مهره ها زنده باشند از سوی دیگر شاه (نفس) بدون وزیر (عقل) و سایر مهره ها قادر به هیچ کاری نیست.

شطرنج در زمان خسرو انوشیروان از هند به ایران آورده شد. در شاهنامه میخوانیم که پادشاه هند سفرای خود را برای عرضه ی شطرنج به حضور خسرو فرستاد. هیچ کدام از اطرافیان انوشیروان موفق به گشودن رمز آن  نشدند مگر بزرگمهر وزیر انوشیروان که بر رمز آن آگاهی گشت. ایرانیان نام سانسکریتی شطرنج یعنی “جانورانگا” را حفظ کردند که به معنای چهار باره و یا چهار عضو است. اما اسامی مهره ها و تاکتیک های حرکتی عوض شد. مانند شاه، وزیر (فرزین)، اسب (حصان)، قلعه(رخ)، سرباز(بیدق) و یا پیاده و پیل (فیل). و برای تهدیدِ شاه اصطلاحات شاه و شهمات وضع شد که این دو اصطلاح آخری ریشه ی کیش و کیش مات امروزی در زبان فارسی، کیش و کیش مات عربی و Check و Checkmate انگلیسی است.

در مورد آشنایی اعراب با شطرنج، به نظر می رسد که شطرنج پس از فتح ایران به دنیای اسلام وارد شد. از این رو عده ای احادیثی را که درباره ی تحریم شطرنج به پیامبر نسبت داده می شود صحیح نمی دانند. چرا که شطرنج تا زمان عمر (خلیفه ی دوم) در میان اعراب رواج نیافته بود، اما مدارک بسیاری در دست است که برخی از صحابه و تابعین با شطرنج آشنا بوده اند. ابن عباس و همچنین ابوهریره و هشام بن عروه که دخترانش (صفیه، عایشه و عبیده) در شطرنج سرآمد بودند، آن را جایز می دانستند.

در دوره ی عباسیان شطرنج انتشار وسیعی یافت. در آن زمان شطرنج را بر روی پوستی قرمز رنگ به شکل مربع بازی می کردند. سپس شکل های دیگری مانند مستطیل و دایره به وجود آمد. اولین حرکات در شطرنج را (حدود ۱۰ حرکت اول)، “تعبیه” به معنای “تاکتیک شروع” می نامیدند و هر تاکتیکی نام مخصوص به خود را داشت و هر شطرنج بازی در به کارگیریِ یکی از این تکنیک ها معروف بود. در آن هنگام، وزیر مهره ی ضعیفی بود که به صورت ضربدر و فقط به اندازه ی یک مربع حرکت می کرد. فیل مانند اسب می پرید اما فقط به صورت ضربدری از خانه می گذشت و در خانه بعدی می نشست، سرباز تنها به اندازه ی یک خانه پیش می رفت و سایر حرکات همانند حرکات امروزی بودند.

در زمان هارون الرشید شطرنج به اوج خود رسید. امین پسر رشید نیز بسیار به شطرنج علاقه مند بود و در هر سوی کشور افراد نابغه در شطرنج را می جست و آنان را غرق در عطایا می کرد و بهترین ساعات عمر خود را هنگامی می دانست که به بازی شطرنج مشغول باشد. در عهد مأمون برای اولین بار القابی برای شطرنج بازان وضع شد که از جمله آنان لقب “عالیه” بود. شمار کسانی که دارای این لقب بودند در هیچ زمانی از ۳ نفر تجاوز نکرد و گاه تنها یک نفر این لقب را داشت. در آن عصر شطرنج به حدی رواج یافت که به صورت جزئی از حیات عامه درآمد و به نماد تمدن آن دوران تبدیل شده بود.

دی پاسترو در کتابی که راجع به شطرنج تألیف کرد (پاریس، سال ۱۸۵۳)، یادآور شد که در کتابخانه ی ملی پاریس یک قطعه از عاج به ارتفاع ۱۶ سانتی متر، فیلی را نشان می دهد که هودجی را حمل می کند و برآن هودج، شاه یا ملک و یا مهاراجه می نشیند و اطراف هودج ۸ سرباز ایستاده اند و فیل با خرطومش در حال ضربه زدن بر سوارکاری است. در کنار فیل، سوارکار دیگری بر روی زمینن افتاده است. به نظر می رسد که این مجسمه ها نشان دهنده ی شطرنجی اند که هارون الرشید آن را به شارلمانی، امپراطور فرانسه و آلمانِ آن روزگار اهدا کرد. بر روی مجسمه با خط کوفی نوشته شده است: کارِ یوسف الباهلی.

با سقوط بغداد به دست مغولان، مرکز شطرنج از بغداد به مصر و شام و از آن جا به آندولس و جنوب اروپا منتقل شد. در این دوران شطرنج به خصوص در میان مسلمانان شمال آفریقا رواج داشت. از ویژگی های شطرنج بازان این دوران، غایب بازی (غایبانه) بود. این شیوه از سال ها قبل در میان مسلمانان مرسوم بود لیکن در این دوران به اوج خود رسید. در مصر شطرنج بازی به نام علاءالدین قبران در یک دم با دو نفر به صورت چشم بسته (غایب بازی) و با نفر سوم به صورت رو در رو به بازی می پرداخت و هر سه را شکست می داد. از شمال آفریقا شطرنج به اسپانیا و ایتالیا راه یافت و بعد ها جای خود را در کشور های اروپایی باز کرد.

 شطرنج بازان معروف

از شطرنج بازان معروف در تاریخ مسلمان می توان از ابوهریره، هشام بن عروه، محمد بن سیرین معروف به ابن سیرین و  سعید بن جبیر (همگی قرن هشتم هجری) نام برد که این دو نفر آخری به غایب بازی نیز شهرت داشتند.
از دیگر شطرنج بازان می توان از ابونواس شاعر دربار مامون، ابوجعفر از شعرای معروف زمان هارون الرشید، ابوحافظ و ابن ماسویه که اینان نیز در زمان هارون می زیسته اند نام برد.

عبدالله بن جعفر انصاری و نعیم خادم و جابر کوفی و زیرب غطان در زمان مأمون، به صاحبان لقب “عالیه” شهرت داشتند. زیرب اصلش از آسیای صغیر بود و به توانایی در پیش بینی و تحلیل نتایج پایانی بازی ها شهرت داشت. تا بدان جا که تصور می شود تحلیل های وی با آخرین تحلیل های علمای امروز در شطرنج برابری می کرده است. عالم البغدادی، ابومحمد عبدالله ابن احمد معروف به ابن خشاب، از دیگر شطرنج بازان است؛ وی در ادبیات، نحو، تفسیر، حدیث، علم انساب، فرائض و ریاضیات تبحر داشت. العدلی شطرنج باز دیگری است که کتابی نیز تحت عنوان کتاب الشطرنج از او به یادگار مانده است. ابوبکر رازی که عالمی مشهور و ایرانی الاصل بود، توانست العدلی را در حضور خلیفه ی بغداد شکست دهد. پس از ابوبکر رازی، ستاره ی شطرنج یعنی ابوبکر صولی (وفات ۳۳۶ ه. ق.) ظاهر شد که با شکست ماوردی، قهرمانِ دیگر آن زمان، در حضور خلیفه المکتفی به مقام قهرمانی رسید. صولی در بغداد حدیث، فقه، زبان و ادبیات و فنون شعر را آموخت و کتاب های بسیار تألیف کرد. وی در شطرنج ضرب المثل همگان بود. آثار وی به بیش از چهل کتاب می رسد.. ابوالفرج محمد بن عبدالله معروف به لجاج ایرانی و از شاگردان صولی بود و مسئله ی معروف به “مات دلارام” را به وی نسبت می دهند.
علاءالدین تبریزی معروف به خواجه علی، شطرنج باز دیگری است که تاکتیک های بسیاری را در شطرنج اختراع کرد که تعداد آن ها به بیش از ۲۰ تاکتیک می رسد و همگی آن ها را به انضمام ۶۰ مسئله ی شطرنج در یک کتاب گردآوری نمود. اقدامات او تأثیرات به سزایی در گسترش و توسعه ی هنر شطرنج در میان مسلمانان داشت. وی در زمان تیمور لنگ می زیست. در شمال آفریقا نیز به اسامی شطرنج بازانی چون دندان، الکناف و الحکیم بر می خوریم.

شطرنج در ادبیات و افسانه ها

از آن جا که شطرنج بیشتر در میان علما و نوابغ و ادبای دوران رواج داشت، خیلی زود جای خود را در ادبیات و حکایات و اشعار باز کرد. در ادبیات فارسی و عربی به اشعار فراوانی بر می خوریم که درباره ی شطرنج سروده شده و یا شاعران در آن ها از اصطلاحات و عبارات شطرنج سود جسته اند. از جمله ی این شعرا ابوالعلاء معری و ابوطبیب متنبی را می توان نام برد.

در هزار و یک شب نیز به حکایاتی در ارتباط با شطرنج برمی خوریم: در شب چهل و نهم ملکه به پادشاه گفت: “آیا هیچ شطرنج می دانی؟” شاه جواب داد: “آری.” آن گاه به بازی پرداختند. اما شاه هر بار اشتباه می کرد و اسب را جای فیل و فیل را به جای اسب قرار می داد. ملکه گفت: “اگر بازی تو چنین است، پس هیچ نمی دانی.” شاه جواب داد: “این دست اول است و نباید به حساب آورد.” اما هم چنان در دست های بعدی نیز مغلوب ملکه شد. بالاخره ملکه خطاب به وی گفت: “تو که هر بار مغلوب می شوی.” و شاه جواب داد: “در مقابل چون تویی بهتر آن است که انسان همیشه مغلوب باشد.”

همچنین در نامه ها و مکاتبات میان بزرگان گاه به چنین مواردی برمی خوریم: نیکفوروس امپراطور بیزانس در نامه ای تهدید آمیز خطاب به هارون الرشید چنین نوشت: “از نیکفوروس امپراطور بیزانس به هارون الرشید حاکم عرب. بیزانس تو را قلعه (رخ) پنداشت و خویشتن را سرباز و لذا اقدام به پرداخت جزیه به تو کرد، جزیه ای که به راستی سزاوار بود تا تو می پرداختی و …” هارون علی رقم اعجابش نسبت به محتوای شطرنجی نامه برآشفت و در جواب وی چنین نوشت: “از امیرالمؤمنین هارون الرشید به نیکفوروس سگ روم. نامه ات را ای کنیززاده ی بازاری خواندم، اما جوابِ آن را نخواهی شنید که خواهی دید. و خلیفه اسب را حرکت داد و لشکریانش را به سوی بیزانس روانه نمود و بر شهرهای آن جا مسلط شد و نیکفوروس دوباره همچون یک سرباز به دادن جزیه به هارون به مثابه قلعه (رخ) پرداخت.”

در خاتمه به شطرنج بازان توصیه ای داریم که از اندرزهای قدیمیِ حکمای کهن برگرفته ایم: “شطرنج حکمت است و ادب؛ تدبیر است و حساب؛ تفریح است و لذت. آینده نگری در اقدام به کارها و عواقب آن جزئی از شطرنج است. در شطرنج حرکتی به پیش مرو مگر با اندیشیدن به عواقب آن، و به عقب بازنگرد مگر با برنامه و نقشه. همچنین بر شطرنج باز واجب است که دارای خاطری آسوده و سعه ی صدر و به دور از تشویش و نگرانی باشد. خوش برخورد و نیکو سخن باشد، لباس پاکیزه بپوشد و در برخورد با یاران گذشت و ادب را به دیده بگیرد. همیشه از او بوی خوش به مشام برسد و به هنگام خستگی و ناراحتی و پریِ شکم از بازیِ شطرنج دوری نماید و آن را جز با همگنان و اقران خود بازی نکند و همواره از پستی روی برگرداند.”