قالیشویی

فرش دستباف یکی از کالاهایی می باشد که در زمره ی صنایع دستی ایرانی به شمار می‌آید. فرش علاوه بر کالا بودن و وجه اقتصادی آن، دارای ابعاد فرهنگی و ملی است. ازاین‌رو، برخی از اعمال نظیر بافت فرش، شستشو و یا پرداخت فرش با روش های خاصی انجام می‌شود. یکی از این کارها که با سنن و خرافه‌هایی همراه است، شستشوی فرش یا همان قالیشویی می باشد.

شستشوی فرش با آب رودخانه

یکی از سنت‌هایی که ایرانیان به خصوص مناطق ترک نشین همانند آذربایجان داشته‌اند، شستشوی فرش با آب رودخانه بوده است. مردم این خطه، برای شستشوی فرشی که بافت آن به تازگی تمام و از دار قالیبافی پایین کشیده شده‌ و به بیان دقیق، نخستین باری است که مورد شستشو قرار می‌گیرد، از آب رودخانه‌های مشخصی استفاده می‌کردند. به عبارت دیگر، فرش‌های جدید خود را با هر آبی نمی‌شستند و تنها از آب‌های خاصی استفاده می‌کردند. دلیل انجام این کار چنین بود که ایرانیان و به‌طور خاص‌تر آذربایجانی‌ها، معتقد بودند که شستشوی فرش با آب رودخانه‌های خاص باعث برکت در فروش فرش و یا پهن کردن آن در خانه باعث شادی و شنیدن خبرهای خوب می‌گردد. به همين دليل شستشوی فرش در آب‌هایی انجام می‌شد که دارای تقدس و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ایرانیان بود.

زمان شستشوی فرش

در دین مبین اسلام، توصیه می شود که انسان، استحمام خود را صبح زود و یا با اغماض در طول روز انجام دهد. به عبارت دیگر انجام استحمام در ساعات پایانی روز و شب‌ها نه تنها پیشنهاد نشده بلکه در مواردی هم به اکراه از آن یاد شده است. این اعتقاد در عرصه‌های گوناگون همانند شستشوی فرش نیز منعکس گشت. صاحبان فرش‌ معتقدند، شستشوی فرش باید در روشنایی روز انجام‌ شود. دلیل چنین اعتقادی ریشه در اسلام دارد و برخی معتقدند کراهت این کار باعث تیره شدن رنگ، از بین رفتن جلای ظاهری و کوتاه شدن عمر فرش می‌گردد در صورتی که شستشوی در طول روز باعث افزایش جلای ظاهری و انعکاس دائمی نور خورشید در فرش می‌شود. با انعکاس نور خورشید در طول روز، جلای ظاهری و عمر فرش افزایش می‌یابد و در ضرب المثلی می گویند “گل های فرش پخته می‌شود”. به همين دليل، در گذشته‌های نه چندان دور، شستشوی فرش ها تنها در ساعات روشنایی روز بود.

ممنوعیت قدم زدن روی فرش

قالیبافی محدود به یک منطقه جغرافیایی ایران نیست و در تمامی شهرها و روستاهای ایران بافت فرش با ویژگی‌های خاصی انجام می‌شود. یکی از مناطق نه چندان آشنا اما اصیل، فرش دستباف قومی در نزدیک اهواز هستند. دستبافته‌های این قوم، کاملا براساس رسوم، سنت‌ها و خرافات تولید می‌شود. به طوری که انسان چهار دست، دیو، جنیان و فرشتگان در فرش هایشان قابل مشاهده است. این قوم معتقد بودند که فرش، محل زندگی موجودات ماورایی است. به همین دلیل نباید بر روی فرش راه رفت. زیرا با راه رفتن روی فرش، این موجودات با قدرت خود انسان‌ها را افسون و نفرین می‌کنند. ازاین‌رو فرش‌های عرب جنی عموما در اندازه های کوچک بافته و بر روی دیوار نصب می‌شوند.

نحوه جارو زدن

یکی دیگر از مواردی که در سنت‌های بافت و تولید فرش بازتابی شگرف داشته است، شیوه و نحوه جارو زدن فرش دستباف پس از اتمام بافت فرش می باشد. پس از آنکه بافت فرش به اتمام رسید و در اصطلاح از دار پایین کشیده شد، شسته و یا جارو زده می‌شود تا پرزهای زائد از سطح فرش زدوده شود و وضوح نقوش و جلای ظاهری آن افزایش یابد. در نگرش سنتی و اصیل، صاحبان و بافندگان معتقدند بهتر است فرش را به سوی قبله جارو زنند. انجام این کار علاوه بر ارادت آنان به حضرت حق تعالی، باعث شادی و خوش یمنی افراد می‌شود و پس از آن، اتفاقات خوبی در زندگی بافنده و یا صاحب فرش رخ می‌دهد.

مراسم سنتی مذهبی قالی‌شویان

فرش از دیرباز ارتباط نزدیکی به فرهنگ و سنت ایرانی دارد تا آنجا که ضرب‌المثل‌ها و آیین‌های متنوع و متعددی در این باب آمده است. یکی از این مراسم‌ها که به‌نوعی یک آیینِ مذهبی به شمار می‌آید و مبین نشانه‌های تاریخی و فرهنگی است، مراسمِ موسوم به قالی‌شویان است. مراسم قالی‌شویان، مراسم سنتی و مذهبی مشهدِ اردهالِ کاشان هست که در دومین جمعه‌ی مهر هر سال، در حرم مطهر حضرت سلطان‌علی بن امام محمدباقر (ع) برگزار می‌شود.

مراسم قالی‌شویان گرامیداشتی برای شهادت امامزاده سلطان‌علی است. بر اساس مستندات تاریخ، این امامزاده‌ی بزرگوار که به دعوت مردم به این منطقه عزیمت کرده بود، در ۲۷ جمادی‌الثانی ۱۱۶ هجری قمری در فین کاشان به شهادت رسید. پس از شهادت ایشان، مردم منطقه که حامی و مرید حضرتِ سلطان‌علی بودند، دو گروه شدند. گروهی که با لشکریان کفر به مبارزه و جنگ برخاستند و گروهی دیگر که پیکر مطهر ایشان را میان قالی محرابی پیچاندند و آن را حسین حسین گویان به کنار نهری بردند تا هم پیکر مطهر و هم فرش را شست‌وشو دهند. از آن دوران تاکنون، دومین جمعه‌ی مهر هرسال به یاد این رویداد و شهادت، ساکنان فین، مشهدِ اردهال و نقاط هم‌جوار در مشهدِ اردهال گرد هم آمده و چوب‌دستی‌های خود را در هوا تکان می‌دهند. سپس در مراسم مشابهی، قالی محرابی را در نهر آبی که از داخل صحن امامزاده حسین (ع) می‌گذرد، می‌شویند و به عزاداری و حسین حسین گویان می‌پردازند.

مراسم قالی‌شویان علاوه بر این جریان و انجام این مراسم، دارای مناسک گوناگون و جانبی دیگری نیز می‌باشد. ازجمله‌ی آن‌ها، پرده خوانی است. پرده‌خوان، با نصب پرده‌ای که روی آن حادثه و وقایع عاشورا و یا مصائب اولیایی همانند حضرت علی (ع) نقش شده است، شروع به روایت داستان کرده و در مواردی از این طریق نیز امرارمعاش می‌کند. افراد پیرامون فردِ پرده خوان جمع می‌شوند و به وسع خود مبالغی به وی می‌دهند. از دیگر سنت‌های مراسم قالی‌شویان اردهال، معرکه گیری است. معرکه گیران چند روز پیش از جمعه‌ی قالی، خود را به اردهال می‌رسانند تا با نمایشِ قدرت و کارهای خارق‌العاده امرارمعاش کنند. مار بازی، چرخشِ موتور و یا پاره کردن زنجیر از نمایش‌های معرکه‌گیران به شمار می‌آید. سومین سنت مراسم مذهبی، تعزیه‌خوانی است. تعزیه‌خوان‌ها به ذکر وقایع و درگیری امامان با دشمنان می‌پرداختند. در مراسم تعزیه‌خوانی به ذکر مصیبت‌ها پرداخته می‌شود.

قالیشویی در چشمه علی

فرش دستباف از دیرباز با سنت‌ها و فرهنگ ایرانی ارتباط نزدیکی دارد. ازاین‌رو، در برهه‌های زمانیِ مختلفِ زندگیِ ایرانیان، جایگاه ویژه‌ای داشته و به اشکال مختلف ظاهرشده است. یکی از نمونه‌های این جایگاه ها، شستشوی فرش دستباف است. ازآنجایی‌که فرش بر روی زمین قرار دارد و پس از دوره‌ای استفاده، کثیفی‌ها و آلودگی‌های مختلف را به خود جذب می‌کند و ظاهر آن پس از مدتی تغییر می‌یابد، باید هرچند گاه، مورد شستشو قرار گیرد. شستشوی فرش با فرهنگ و سنت‌های ایرانی ارتباط نزدیکی دارد. یکی از این سنت‌های مرتبط با فرش، قالی‌شویی در نوروز می‌باشد.
در هنگام نوروز و آغاز سال جدید، جایگاه‌های بسیاری در سرزمین ایران برای شستشوی فرش وجود دارد. یکی از این جایگاه های قالی‌شویی که شهرت بسیاری یافته است، چشمه آب علی در شهر ری تهران می‌باشد. از دوران قاجار تا کنون، چشمه‌علی یکی از مراکز شستشوی فرش در زمان‌های منتهی به پایان سال و آغاز سال جدید است.

در این منطقه و در جوار کتیبه‌ی فتحعلی شاه، چشمه‌ی هشت هزار ساله‌ای وجود دارد که از مناطق گردشگری تهران به شمار می‌آید و نام باستانی آن چشمه‌ی “اش” بوده است. ساکنان این منطقه و تهران (به‌خصوص تهران قدیم) معتقد بودند که آب چشمه‌علی به دلیل معدنی بودن، خاصیتی دارد که باعث جلا، تمیز شدن مضاعف و براق شدن فرش می‌شود. به همین دلیل در ایام پیش از نوروز، بسیاری از ساکنان مناطق هم‌جوار به‌خصوص شهر ری در این منطقه جمع می‌شدند و در کنار همدیگر به شستشوی فرش‌هایشان می‌پرداختند. این سنت چنان گسترده و وسیع بود که در طول یک هفته بیش از هزار تخته فرش در این چشمه شسته می‌شد. قالی‌شویان در حین شستشوی فرش‌های خود به آواز، پایکوبی، رقص و شادی می‌پرداختند و پیشاپیش آغاز سال نو را به شستشوی فرش خود و غبارروبی از آن‌ها جشن می‌گرفتند. نتایج باستان‌شناسی و تحقیقات علمی نشان داده که آب چشمه‌علی دارای فسفر زیادی است که این عامل باعث می‌شود تا فرش‌های پس از شستشو ظاهری براق پیدا نماید. در سال‌های اخیر این سنت با کاهش حجم آب چشمه‌علی، کاهش یافته است.

فرش‌های حرم امام رضا

ایرانیان پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل پیروی از دین مبین اسلام و ائمه‌ی اطهار، ارادت خاصی به امامان و اولیای الهی دارند. از این رو بسیاری از ایشان حینِ زیارت، پیش و یا به‌خصوص پس از اتمام آن، سعی در مالیدن سر و صورت خود و یا اجسام خاصی مانند انگشتری و یا تکه پارچه‌ای تمیز، به نقاط مختلف مانند ضریح می‌کنند تا به‌نوعی تبرک حرم شده و بتوانند پس از سفر به شهر و دیارشان، از این تبرک استفاده نموده و از اعجازات اولیای الهی حتی دور از حرم‌های مقدس نیز بهره‌مند شوند. این چارچوب در موردِ حرمِ تنها امامِ مدفون در ایران، یعنی امام رضا (ع) نیز صادق است. مردم ایران از دیرباز ارادت بسیاری به حرم این امامِ بزرگوار داشته‌اند و در مراسم گوناگون و اعیاد (همانند عید نوروز) برای تبرک سال و ایام خود، به زیارت حرم ایشان مشرف می‌شوند. در حرم امام رضا (ع)، لوازم و ابزارهای گوناگونی وجود دارد که هر یک به‌نوعی تبرک به شمار می‌آیند و به‌نوعی زیبنده‌ی این حرم و دل‌خوشی زائران آن محسوب می‌شوند. یکی از لوازم و زیبایی‌های حرم امام رضا (ع)، مجموعه‌ای از فرش‌های دستباف است که به سفارش آستان قدس رضوی و توسط تولیدکنندگانی همانند عمو اوغلی (در دوران پهلوی اول) و کارگاه بافت قالی آستان قدس رضوی تولید شده است. ازآنجایی‌که سالانه بسیاری به حرم امام رضا (ع) مشرف می‌شوند و مراسم مذهبیِ زیارت را انجام می‌دهند، افراد زیادی بر روی فرش‌های حرم رفت و آمد داشته و بر روی آن نشست و برخاست می‌کنند. به همین دلیل این فرش‌ها گرد و غبار زیادی دارند؛ اما در فرهنگ شیعیان، ارادتمندانِ ائمه‌ی اطهار بر این باورند که زیارت از حرم امام رضا (ع)، عملی مقدس و خاک پای زائران حرمِ آن حضرت نیز، به‌نوعی تقدس و تبرک به شمار می‌آید. ازاین‌رو، بسیاری از ایرانیانِ ساکنِ منطقه، از قدیم تا کنون، پیش از دفن مردگان خود، آنان را به حرم امام رضا (ع) منتقل می‌کردند تا از تبرک و تقدس این امام معصوم بهره‌مند شده و توشه‌ای برای آخرت وی باشد. در این عمل سنتی و اصیل، فرد متوفی را بر روی زمین می‌خواباندند و فرشی از آستان قدس رضوی (ع) را بر روی وی می‌تکاندند تا به غبارِ حرم امام رضا (ع) مزین شده و در زمره‌ی زائران امام هشتم قرار گیرد. این سنت از دیرباز چنان جامع و فراگیر بود که روزانه صدها نفر اقدام به انجام این عمل می‌کردند؛ و این همچنین نشان از تقدس فرش نزد ایرانیان دارد که در میان لوازم گوناگون حرم امام رضا (ع) برای تبرک متوفیان استفاده می‌شده است.

سنت شستشوی فرش

لوازم و اجسام گوناگونی در خانه‌های قدیمی و جدید، جنبه‌ی تزیینی و کاربردی دارند که یکی از آن‌ها فرش است. فرش با فرهنگ ایرانی قرابت بسیاری دارد. قرارگیری فرش در کف منازل و همچنین دیوارها باعث می‌شود تا این کف‌پوش پس از مدتی آلوده شده و ظاهر زیبای خود را از دست بدهد. به همین دلیل نیاز است تا فرش شسته شود تا علاوه بر رفع آلودگی‌ها، ظاهرِ زیبا و جذاب خود را باز یابد. قالیشویی یک سنت قدیمی در ایران به شمار می‌آید که همواره با مراسم و سنت‌های مختلفی همراه بوده و در مواردی به‌خصوص در اعیاد بزرگ همانند عید نوروز، با شادی و پایکوبی گاه با خواندن اشعار نیز انجام می‌شده است. شستشوی فرش با سنت پایکوبی در هنگام خانه‌تکانی و عموماً به صورت دورهمی و گروهی بوده است. در سال‌های پایانی و به وقتِ خانه‌تکانی، در قدیم افراد یک محله، کوچه و یا منطقه کنار هم جمع می‌شدند و با خود تمامی فرش‌هایشان را در کوچه پهن می‌کردند به طوری که یک کوچه و یا بخش عظیمی از منطقه مملو از فرش می‌شد. سپس به همت ساکنان منطقه، نوازندگانی با سازِ مرسومِ دهل و سرنا اقدام به نواختن ساز و آهنگ‌های مخصوص عید می‌کردند. مردان و زنان به صورت گروهی و در کنار یکدیگر به شستشوی فرش خود و دیگران مشغول می‌شدند و در حین شستشوی فرش، افراد سرودهای مختلف بومی می‎‌خواندند. سرودهایی که در مدح شستشوی فرش و سال جدید بود:

می‌شورم فرش، می‌شورم غم
غم بره، شادی بیاد
شادی برای سال جدید بیاد
سالو باز کنم با شادی و خانوادم
می‌شورم فرش که بره غم

در هنگام شستشوی فرش و سرودخوانی، کودکان به بازی و بزرگان به شستشوی فرش و کار خود مشغول بودند. پس از اتمام شستشوی فرش هر یک از افراد فرش‌های خود را به پشت‌بام خانه‌ی خود و در مواردی به خانه‌ی یکدیگر می‌بردند و پهن می‌کردند تا خشک شود. بعد از آن، افراد به کوچه‌ها آمده و به کودکانِ همدیگر، هدیه‌ای به مناسبت شستشوی فرش و ارمغانی برای رسیدن بهار می‌دادند تا کودکان دلشان شاد شود و آنان نیز سال جدید را با شادی آغاز کنند. در پایان روز، معمولاً ریش‌سفید محل، افراد را به خانه‌ی خود دعوت و با فراهم آوردن غذایی، از آنان میزبانی می‌کرد.

مقالات بیشتری را در دسته بندی “فرهنگ و هنر” بخوانید.